Genel işlem koşulları, sözleşmenin taraflarından biri tarafından önceden tek taraflı olarak hazırlanan ve müzakere edilmeksizin diğer tarafça kabul edilen şartlardır. Çoğunlukla spor salonu üyelik sözleşmelerinde veya araç kiralama sözleşmelerinde karşımıza çıkan bu durumlarda, tüketiciler genellikle sözleşmeleri olduğu gibi imzalamak durumunda kalmaktadır. Peki, bu sözleşmelerdeki ağır şartlar geçerli midir? Bu koşullar, ticari hayatın pratikliği açısından önemli olmakla birlikte, hukuki anlamda bazı sorunları da beraberinde getirmektedir.
1. Yargıtay Kararları ve Uygulamalar
Günümüz ticaret hayatında, özellikle tüketici işlemlerinde sıklıkla gördüğümüz genel işlem koşulları, sözleşme özgürlüğü ilkesinin bir uzantısı olarak ortaya çıkmaktadır.
Genel işlem koşulları, Türk Borçlar Kanunu'nun 20-25. maddeleri arasında düzenlenmiştir. Yargıtay’ın bu konuda verdiği çeşitli kararlar, genel işlem koşullarının hukuki denetimini ve uygulanabilirliğini şekillendirmektedir. Özellikle tüketiciler lehine sıkı bir denetim söz konusu iken, tacirler açısından bu denetim daha esnek olabilmektedir. Yargıtay 17. Hukuk Dairesi'nin 3.7.2018 tarihli kararı, bu konuda önemli bir örnek teşkil etmektedir. Kararda, tacirlerin basiretli bir iş adamı gibi davranma yükümlülüğü vurgulanarak, genel işlem koşullarının uygulanmasında dikkat edilmesi gereken hususlar belirlenmiştir.
2. Tüketiciler Bakımından Değerlendirme
Tüketiciler açısından genel işlem koşulları, daha sıkı bir hukuki denetime tabi tutulmaktadır. Tüketicilerin korunması amacıyla, genel işlem koşullarının tüketici aleyhine hükümler içermemesi gerekmektedir.
Örneğin, bir tüketici, bir otomobil kiralama şirketi ile yaptığı sözleşmede, aracın hasar görmesi durumunda yüksek bir tamir bedeli ödemek zorunda bırakıldığını fark etmiştir. Mahkeme, bu durumu değerlendirerek, tüketicinin sözleşmeyi müzakere etme şansının olmadığını ve bu hükmün tüketici aleyhine haksız şartlar içerdiğine karar vermiştir. Başka bir örnekte ise, bir banka, kredi sözleşmesinde tüketicinin erken ödeme yapması durumunda yüksek bir ceza öngörmüştür. Mahkeme, bu hükmün tüketiciyi aşırı derecede zarara uğrattığını ve genel işlem koşulunun yazılmamış sayılması gerektiğine hükmetmiştir. Bu örnekler, tüketicilerin genel işlem koşulları karşısında daha güçlü bir koruma altında olduğunu göstermektedir.
3. Tacirler Bakımından Değerlendirme
Tacirler arasında yapılan sözleşmelerde genel işlem koşullarının geçerliliği, Türk Ticaret Kanunu’nun 18/2. maddesinde düzenlenen "basiretli bir iş adamı gibi hareket etme" yükümlülüğü çerçevesinde değerlendirilmektedir. Bu yükümlülük, tacirlerin sözleşme yaparken özenli ve dikkatli davranmalarını gerektirmektedir.
Örneğin, Yargıtay bir kararının konusu, iki tacir arasında yapılan bir sözleşmede, alıcının geciken ödemeleri için aşırı yüksek bir ceza öngörülmesidir. Mahkeme, fahiş ceza içeren bu hükmün basiretli bir iş adamı gibi hareket etme yükümlülüğüne aykırı olması ve taraflar arasındaki güç dengesini bozmasını gerekçe göstererek, cezai şartın yazılmamış sayılmasına karar vermiştir. Bu karar, tacirlerin sözleşmelerde adil ve makul şartlar koymaları gerektiğini vurgulamaktadır.
Başka bir davada, bir tedarikçi, bayisine karşı açtığı davada, sözleşmede yer alan bir genel işlem koşulunun uygulanmasını talep etmiştir. Söz konusu koşul, bayinin belirli bir miktarın altında satış yapması halinde tedarikçiye yüksek bir tazminat ödemesine yönelik iken, mahkeme, bu şartın d geçersiz olduğuna hükmetmiştir. Mahkeme bu maddenin dürüstlük kuralına aykırı olduğunu ve bayiyi haksız bir şekilde zarara uğrattığını belirtmiştir.
Yine bir Yargıtay kararında, iki büyük şirket arasında yapılan bir taşımacılık sözleşmesinde, taşıyıcının gecikme durumunda ödeyeceği cezalar hakkında düzenlenen genel işlem koşulu incelenmiştir. Mahkeme, taşıyıcının yükümlülüklerinin aşırı derecede ağırlaştırıldığını ve bu nedenle genel işlem koşulunun yazılmamış sayılmasına karar vermiştir.
Bu örnekler, tacirlerin genel işlem koşullarının hazırlanması ve uygulanmasında dikkatli olmaları gerektiğini ve sözleşme şartlarının makul ve adil olmasına özen göstermeleri gerektiğini göstermektedir.
4. Sonuç ve Öneriler
Genel işlem koşulları, hem tüketiciler hem de tacirler için büyük önem arz eden bir konudur. Tüketiciler açısından daha sıkı bir denetim uygulanırken, tacirler için basiretli iş adamı ilkesi çerçevesinde daha esnek bir yaklaşım benimsenmiştir. Hukuki uyuşmazlıkların önüne geçmek ve adil bir ticaret ortamı sağlamak için, genel işlem koşullarının hazırlanmasında ve uygulanmasında özen gösterilmesi, tarafların hak ve yükümlülüklerinin net bir şekilde belirlenmesi gerekmektedir.
